Onderwijs en identiteit

Marcel Elsenaar

Tijdens de conferentie ‘Met alle respect’, georganiseerd door de stichting School en veiligheid presenteerden wij onze werkvorm van het ID-café. Deze werkvorm is in de praktijk ontstaan en heeft zich daar bewezen. De kerngedachte is om ruimte te maken voor een ander gesprek dan de vele vergadergesprekken en gesprekken over iets dat voor leerlingen nodig is.

Gezamenlijke reflectie – individuele opbrengsten
In de school waar het ontstond was de allereerste vraag waarover we in gesprek gingen: Religiositeit in de school, wat neem ik zelf mee, hoe kom ik het tegen in de klas? Het uitwisselen van ieders ervaringen en achtergronden gaf een bedding aan de dagelijkse incidenten en discussies. Door het vertellen van verhalen over de eigen biografie kwam de nuance en tot verrassing voor velen: ook een versterkt gevoel van verbondenheid.

Tijdens de conferentie met alle respect kozen we ervoor om na een introductie het gesprek te voeren over respect. Het thema formuleerden we als: respect geven en ontvangen, wat heb ik er zelf over geleerd en wat leer ik mijn leerlingen.

In de gesprekken die volgden vond een stevige reflectie plaats. Wat versta jij eigenlijk onder respect? Hoe ziet het er uit? Hoe kun je dat leren? Vanuit de vraag naar de eigen leerweg hierin moest ieder wel even zoeken. In een groep was duidelijk dat het hielp om een tussenvraag te stellen: van wie heb je daar iets over geleerd? Voorbeeldgedrag blijkt heel belangrijk te zijn. In de verhalen gingen de deelnemers ook op zoek naar het geven en ontvangen uit de vraag. We blijken het gemakkelijker te hebben over het krijgen van respect dan over het geven. De wederkerigheid op deze manier benadrukken was verrassend omdat in de vele eigen leerervaringen het krijgen van respect niet zonder het geven van respect voor de ander bleek te gaan.

Ieder kon uit het gesprek meenemen wat voor hem of haar een eye-opener was. Een eigen klein veranderpunt, iets om over na te denken, een goed voornemen. Alle deelnemers gingen naar huis met hetzelfde gevoel: dit gesprek wil ik ook met mijn collega’s voeren!

Aanleiding en vorm

Op veel scholen blijken belangrijke onderwerpen als religie/levensvisie, identiteit en diversiteit weinig ter sprake te komen. Maar hoe kun je adequaat reageren op radicaliseringsprocessen en werken aan sociale veiligheid als je niet van elkaar weet welke ervaringen en overtuigingen ieders denken en handelen bepalen?

In het ‘ID-café’ worden verhalen verteld en ervaringen uitgewisseld. Daarin hoor je verrassende dingen van collega’s die je toch dagelijks tegenkomt. Door met elkaar in gesprek te gaan, kom je tot gezamenlijke wijsheid ten aanzien van het onderwerp, terwijl je verschil van inzicht kunt houden. Er is ruimte voor elk verhaal, voor ontroerende en voor ontregelende ervaringen.

Er is geen druk, er hoeft geen activiteit te worden bedacht, geen beleid te worden geformuleerd. Door het open gesprek groeit er waardering, begrip en gezamenlijke verantwoordelijkheid: een duurzame bedding voor leerlingen om te leren en te groeien. De werkvorm van het ID-café is ook heel goed met leerlingen, ouders en lokale partners te organiseren.

Reacties van deelnemers:

“Wat gek eigenlijk dat we het hier nooit over hebben met elkaar!Dit schept een band.”

“Dat je in anderhalf uur zoveel kunt bereiken was een enorme verrassing!”

“Ik zie er naar uit om dit gesprek over respect geven en ontvangen ook met mijn leerlingen te voeren.”

Activiteiten
Wij komen graag in contact met scholen die bewust willen werken aan hun identiteit. Wij hebben de volgende mogelijkheden om hiermee met jullie aan de slag te gaan:

• Verkenningsbijeenkomst – een eenmalige workshop waarin je de werkvorm oefent en met elkaar nagaat waar deze in de eigen school een waardevolle aanvulling kan betekenen.
• Actieonderzoek – enkele docenten en minimaal een schoolleider vormen een onderzoeksteam naar de beleving van de identiteit van de school en de manier waarop die tot uitdrukking komt in het jaarprogramma en schoolcultuur samen. Doel is om ervaringen en inzichten boven water te laten komen waardoor de identiteit versterkt kan gaan worden en saamhorigheid en vertrouwen groeit.
• Serie ID-cafe’s door het jaar heen – Een groepstraining rondom groepsdynamiek voor een groep van 5 tot 10 docenten om meer gebruik te maken van het potentieel van jouw klassen als groep. Doordat je het met een groep van docenten doet van één school, is er ook ruimte om na te denken over schoolbrede veranderingen.
• Training gespreksleiders ID-Café – Wil je op je school werk maken van het niet gevoerde gesprek, volg dan de training tot gespreksleider. De investering is twee middagen. Prijs op aanvraag.

Benieuwd? We komen graag een keer langs voor een oriënterend gesprek of een korte presentatie tijdens een vergadering. Op basis daarvan maken wij een voorstel. Neem contact op met Marcel om een afspraak in te plannen

Afbeelding: Met alle respect – lied

Welke school heeft een jaarlijks reflectiemoment om samen na te denken over het nieuwe schooljaar? Vanuit het doel van onderwijs, de stemmen van verschillende belanghebbenden, de geschiedenis van de school kijken wat er echt toe doet. En wat er mist of sterker kan  worden. Het nieuwe schooljaar begint…. nu!

Dat klinkt misschien een beetje raar. Maar iedereen die in het onderwijs werkt weet dat plannen voor een volgend schooljaar op allerlei manieren in de organisatie geweven moeten worden. Alle nieuwe activiteiten moeten een plek krijgen in de jaaragenda, in de roosters, de studiewijzers, de formatie, de taakuren. En dan hebben we het nog niet over gehad dat je ook nog enthousiasme bij je collega’s moet zien op te wekken. En die zitten nu helaas net in een dipje, omdat ze omkomen in de werkdruk door de toetsweek en de rapportvergaderingen die er weer aan komen. En aanmeldingen registreren. En leerlingen begeleiden die een profiel gaan kiezen. Etc.

In een notendop wil ik met deze blog aangeven waarom het zo moeilijk is om te veranderen in een bestaande onderwijsorganisatie. Goed veranderen heeft ook tijd voor reflectie nodig. Je moet momenten hebben om met elkaar van een afstandje te bekijken wat je aan het doen bent. En daarbij de vraag durven stellen of de praktijk aansluit bij de gewenste situatie. Reflectie op de (brede) doelstelling van onderwijs, of nog beter: de bedoeling van onderwijs.

Pleidooi voor gezamenlijke reflectie
Onderwijs is meer dan een programma met veel activiteiten. Het is de begeleiding van jongeren tot jongvolwassenen om hun rol in de samenleving te kunnen vinden en leren wat daar allemaal bij komt kijken. Het is hen helpen om ervaringen op te doen waarin ze ontdekken waar ze zelf enthousiast van worden, waar ze bloeien, en om doorzettingsvermogen te oefenen. Een school is een gezamenlijke inzet van docenten, directie en ondersteunend personeel. Ieder draagt bij aan het realiseren van de gezamenlijke visie op menswording en ontwikkeling die door middel van leeractiviteiten vorm krijgen.
Een nieuwe activiteit in een school zal dan ook altijd getoetst moeten worden aan de leerlijnen die zijn uitgezet vanuit die gezamenlijke visie. Het zou mooi zijn als je met je team in deze tijd van het jaar eind april) het hele programma tegen het licht kon houden, nieuwe ideeën pitchen en met elkaar de trots voelen voor datgene waar je voor staat. Samen.

Leren doe je samen

Een uitspraak die ik afgelopen jaar hoorde van een jonge docent: “Is het niet vreemd dat we op school werken met klassen, groepen dus, en dat we maar heel weinig doen om een verzameling leerlingen te helpen om een groep te worden, een team te vormen? Kunnen we daar volgend jaar niet meer aandacht aan besteden?” In de praktijk heeft elke docent het wel eens mee gemaakt: de klas die een groep werd. Waarin werd samengewerkt, leerlingen elkaar gingen helpen, niet omdat het door de docent gevraagd werd, maar omdat er een betrokkenheid op elkaar was ontstaan.

Er is veel kennis over groepsdynamiek beschikbaar. Er is veel kennis over motivatie beschikbaar. Een van de factoren die belangrijk is voor gemotiveerde leerlingen is relatie. Dat er betrokkenheid is op elkaar en met docenten. Waarom zou je niet elk jaar beginnen met enkele dagen daar aan besteden? Waarom zou je het jaar niet beginnen met een mooie rituele jaaropening die door leerlingen en leraren samen wordt voorbereid, en waar een element van samen leren, samen leven centraal staat? Het alternatief is om elk jaar maar af te wachten wat voor dynamiek er ontstaat, en bij problemen in te gaan grijpen. met alle negativiteit

Als je zo’n nieuw initiatief in de school wilt vormgeven heb je – in managementtermen – draagvlak nodig. Naar mijn idee gaat het nog verder. Docenten die de activiteiten gaan doen met leerlingen moeten zich mee eigenaar voelen en moeten begrijpen waar het om draait, waarom we dit doen. Daarom moeten we er met elkaar over nadenken, er over praten, er een aandeel in hebben. Het gaat er dan niet om de vraag of het voorstel van de ene of andere enthousiaste docent het haalt bij een stemming, maar dat we samen overwegen op welke manier we met klassen en groepsgedrag om willen gaan. En dat we daarin naar de verschillende belangen kijken die hier bij betrokken zijn.

Redelijke bezwaren
Waarom zou je die reflectietijd niet nemen? Bezwaren genoeg: “er vallen al zoveel lessen uit, die heb ik allemaal nodig.” “En wie gaat dat dan organiseren? Komt dat er ook nog eens bovenop!” Dat zijn allemaal redelijke bezwaren. Alles komt er bovenop, is de ervaring. Het vraagt om afstand nemen en onderlinge afstemming om te zien dat dit soort activiteiten kunnen zorgen voor een andere beginsituatie waarin leerlingen veel meer betrokken zijn, zich gezien voelen. Het kan veel energie en tijdverlies schelen die nu opgaat aan orde houden en klassen weer op de rails krijgen. Het kan de basis leggen voor onderwijs waarin leraren en leerlingen elk een duidelijke verantwoordelijkheid nemen en het gevoel hebben dat ze er samen voor staan. Juist in een reflectiebijeenkomst ga je voorbij aan de eerste bezwaren en ga je het grotere geheel zien.

Wij organiseren de reflectie
Er is ook een bezwaar tegen het minimaal reflecteren. Van Alex van Emst (APS) is de bekende uitspraak: ‘ervaring zonder reflectie leidt tot herhaling’. Veranderen is moeilijk, en mensen willen vooral niet veranderd worden. Het inbouwen van reflectie kan zorgen voor een natuurlijke verandercyclus waarin je zelf aan het roer blijft omdat ieder zijn of haar eigen leiderschap op kan nemen.
Wij helpen graag scholen die hiermee aan de slag willen. Dat kan een uurtje zijn, in een kleinere groep, maar ook een meerdaagse bijeenkomst met verschillende belanghebbenden! Wij zorgen samen met een intern voorbereidingsgroepje voor de benodigde structuren en benodigdheden. En dat doen we met veel positieve aandacht, betrokkenheid en plezier!

afbeelding: Burning man festival 2015